Deall pwysigrwydd sector bwyd a diod Cymru

Mae'r sector bwyd a diod yn un o sectorau busnes mwyaf pwysig yng Nghymru, ac o ganlyniad, mae wedi derbyn cryn gefnogaeth a ffocws sylweddol o ran polisi. Mae Wavehill wedi ymgymryd â gweithgarwch ymchwil a gwerthuso helaeth dros y degawd diwethaf i nodi effaith y sector ar economi Cymru ochr yn ochr â pherfformiad prosiectau a rhaglenni unigol i helpu'r sector i dyfu yng Nghymru.

Mentrau diweddar a chefnogaeth i'r sector bwyd a diod yng Nghymru.

Mae'r sector bwyd a diod wedi derbyn cefnogaeth a buddsoddiad, gan gynnwys cyfres o ymyriadau a ariennir drwy gyfuniad o fuddsoddiad Llywodraeth Cymru a'r UE drwy'r Rhaglen Datblygu Gwledig (RDP). Roedd yr ymyriadau hyn yn rhan bwysig o uchelgeisiau Llywodraeth Cymru o gynyddu gwerthiant 30% i £7 biliwn erbyn 2020, fel y nodir yng Nghynllun Gweithredu 'Tuag at Dwf Cynaliadwy 2014–20'. Cyflawnwyd y targed hwnnw flwyddyn yn gynnar, gyda gwerthiannau yn codi i £7.5 biliwn yn 2019, ac arhosodd yn uwch na'r lefel honno o drosiant er gwaethaf y dirywiad a achoswyd gan y pandemig yn 2020. Erbyn 2021, roedd y sector wedi rhagori ar ei lefel cyn y pandemig, gan gyrraedd gwerth o £7.6 biliwn. Gan adeiladu ar hyn,  nod gweledigaeth strategol bresennol Llywodraeth Cymru  ar gyfer y sector yw cynyddu'r gwerthiant i £8.5 biliwn erbyn 2025.

Ymchwil a gwerthusiad Wavehill o'r sector dros y blynyddoedd.

Mae Wavehill wedi cyflwyno nifer o werthusiadau o brosiectau sydd wedi'u cynllunio i gefnogi'r sector bwyd a diod yng Nghymru dros y cyfnod hwn. Yna cawsom ein comisiynu i gynnal adolygiad annibynnol o'r holl brosiectau bwyd a diod perthnasol a ariennir gan y Cynllun Datblygu Gwledig rhwng 2014-2020. Y bwriad, i archwilio pa mor dda yr oeddent wedi gweithio fel pecyn ac asesu eu heffaith economaidd ac amgylcheddol. Cyhoeddwyd yr adroddiad terfynol ym mis Ionawr 2025.

Fel rhan o'r adolygiad ehangach hwn, nododd Wavehill 34 o gynlluniau a phrosiectau a oedd yn cefnogi'r sector ac a dderbyniodd gyllid Cynllun Datblygu Gwledig. Roedd y rhain yn amrywio o ran graddfa a pherthnasedd. Roedd pedwar yn sefyll allan fel ymyriadau blaenllaw:

• Cywain. Prosiect gwerth £13m a ddarparodd gymorth datblygu busnes i gynhyrchwyr bwyd a diod, gan ganolbwyntio'n benodol ar fusnesau 'potensial twf uchel'.

• Prosiect Helix. Buddsoddiad o £16m a ddarparodd weithgareddau trosglwyddo gwybodaeth ymarferol i helpu busnesau i ddatblygu ac ail-lunio cynhyrchion arloesol drwy dair canolfan arloesi ledled Cymru.

• Sgiliau Bwyd Cymru. Prosiect gwerth £3m a ddarparodd hyfforddiant technegol a datblygu staff i fusnesau bwyd a diod. Roedd hyn yn cynnwys hyfforddiant achrededig a heb ei achredu ochr yn ochr ag atebion pwrpasol a nodwyd trwy elfen diagnostig sgiliau.

• Cynllun Buddsoddi mewn Busnesau Bwyd. Darparwyd ychydig o dan £60m o grantiau cyfalaf, a ddyfarnwyd i fusnesau fuddsoddi yn eu gallu prosesu.

Llwyddiannau allweddol wrth gefnogi'r sector.

Canfu ein gwerthusiad lefelau uchel o foddhad â'r cymorth a gynigiwyd a dangosodd fod y prosiectau a'r cynlluniau wedi'u cyflawni'n effeithiol. Nodwyd arbenigedd y tîm cyflenwi ac effeithiolrwydd y cynnig yn aml fel cryfderau allweddol. Dangosodd hyn bwysigrwydd cyrff cyfryngol wrth ddarparu cymorth wedi'i dargedu. Yn ogystal, roedd hyblygrwydd ac addasrwydd y cymorth a gynigir, ochr yn ochr â'r gallu i ddefnyddio arbenigedd allanol, yn gryfderau pellach a nodwyd yn ystod y broses werthuso.

Canfu ein hadolygiad fod twf ar draws y sector a thystiolaeth gref i awgrymu enillion cadarnhaol ar fuddsoddiad o'r cyllid sydd ar gael. Rhwng 2014-21 tyfodd y sector 33% o'i gymharu ag 11% ledled y DU. Gyda'i gilydd, mae'r cynlluniau wedi cyflawni'r blaenoriaethau a amlinellir yn y dogfennau polisi sy'n cwmpasu'r cyfnod hwn (Tuag at Dwf Cynaliadwy a'r Weledigaeth Strategol gyfredol).

Gwersi a ddysgwyd ar gyfer cyfleoedd ariannu yn y dyfodol.

Er bod ein hadolygiad yn gyffredinol yn rhoi portread cadarnhaol o'r gefnogaeth a roddir i'r sector bwyd a diod, mae hefyd wedi canfod meysydd lle gellid gwneud gwelliannau.

1. Cymorth wedi'i dargedu

Yr uchelgais polisi allweddol oedd creu 'piblinell iach' o ficro-fusnesau sy'n trosglwyddo i gwmnïau bach, a busnesau bach yn ehangu i fod yn ganolig. Roedd hyn er mwyn gwneud iawn am oruchafiaeth microfentrau a'r diffyg busnesau canolig, a oedd yn cyfyngu'r potensial ar gyfer mwy o gyfleoedd gwaith. Er mwyn cyflawni'r nod hwn, canolbwyntiodd cefnogaeth ar dargedu busnesau potensial twf uchel.

Ar draws y gwahanol brosiectau a chynlluniau, fodd bynnag, gwelsom nad oedd hyn yn cael digon o ffocws gweithredol wrth weithredu. Yn ogystal, canfu'r adolygiad y byddai'r gefnogaeth weithiau'n darparu "gormod o ddal llaw". Canfu diffyg pwyntiau ymadael clir i fusnesau gyda rhai yn derbyn cefnogaeth dros sawl blwyddyn, ac yn rhad ac am ddim yn bennaf. 

Yn ogystal, er bod y pecyn cymorth yn ymateb yn uniongyrchol i'r amcanion polisi a amlinellwyd gan Lywodraeth Cymru, efallai y gellid bod wedi bod pwyslais mwy penodol ar themâu fel gwaith teg, enw da, safonau, a hyrwyddo'r sector bwyd a diod yn ehangach.

2. Effaith amgylcheddol ac effeithlonrwydd mewn arferion cynaliadwy

Mae'r diwydiant bwyd a diod yn wynebu heriau unigryw sy'n gysylltiedig â chynaliadwyedd. Nododd yr adolygiad nifer o ganlyniadau cadarnhaol, gan gynnwys:

• mwy o effeithlonrwydd mewn prosesau gweithgynhyrchu

• cynnydd yn y defnydd o ynni adnewyddadwy

• gwell ailgylchu a rheoli gwastraff

• effeithiau cadarnhaol byrhau cadwyni cyflenwi i fod yn fwy lleol.

Eto roedd y dystiolaeth i asesu'r effeithiau hyn yn brin ac yn annigonol i feintioli'r gwir effaith amgylcheddol.

3. Gwell integreiddiadau yn y pecyn cymorth bwyd a diod

Er bod y cynlluniau yn gyffredinol yn cynnig lefel dda o gyflenwad gyda llinellau cyflawni clir, bu rhywfaint o groesiad, lle daeth y llinellau hynny yn aneglur. Er enghraifft, roedd gan lawer fodel cylch gwaith a chyflenwi tebyg o ddarparu cymorth rheoli cyfrifon allweddol a hwyluso rhwydwaith i gynhyrchwyr bwyd a diod. Yn ogystal, roedd gorgyffwrdd a dyblygu posibl darpariaethau nad ydynt wedi'u hariannu gan y Cynllun Datblygu Gwledig.

Er bod enghreifftiau o gydweithio da, yn enwedig trwy groes-atgyfeiriadau a chyfeirio, gallai fod yn achlysurol ac yn dibynnu ar aelodau staff unigol yn cael yr ymwybyddiaeth a'r ddealltwriaeth i wneud yr atgyfeiriadau hynny. Dyfynnodd rhanddeiliaid nad oedd croes-atgyfeiriadau yn gyffredinol wedi'u hymgorffori yn arferion gweithredu'r cynlluniau.

Argymhellion ar gyfer y sector bwyd a diod

Gan adeiladu ar y gwersi hyn, roedd argymhellion Wavehill yn cynnig mewnwelediadau strategol i gefnogi mentrau Llywodraeth Cymru o fewn y sector bwyd a diod:

1. Gwella targedu cefnogaeth.

Dylai fod gwell dealltwriaeth o'r gynulleidfa darged fel y gellir cyfeirio cymorth yn y dyfodol at y busnesau a'r is-sectorau mwyaf priodol, gan ganolbwyntio ar y meysydd hynny a fydd yn helpu i gyflawni amcanion strategol Llywodraeth Cymru. Dylai hyn lywio'r marchnata o gymorth yn y dyfodol.

2. Cefnogi egwyddorion strategol Llywodraeth Cymru.

Bydd alinio mentrau o fewn y sector bwyd a diod ag egwyddorion strategol Llywodraeth Cymru yn sicrhau dull cydlynol ac unedig. Mae hyn yn cynnwys ymgorffori cynaliadwyedd, arloesedd a chydweithredu fel egwyddorion craidd cefnogaeth y llywodraeth, a fydd yn galluogi twf parhaus y sector.

3. Cefnogaeth wedi'i dargedu ar gyfer arloesi a pharodrwydd allforio.

Darparu cefnogaeth wedi'i dargedu ar gyfer arloesi a pharodrwydd allforio fel elfen hanfodol i fusnesau yn y sector bwyd a diod. Dylai hyn gynnwys cymorth ariannol, rhaglenni hyfforddi, a chymorth mynediad i'r farchnad i alluogi busnesau i gystadlu'n fyd-eang tra'n cynnal ymrwymiad i ansawdd a chynaliadwyedd.

4. Dylai'r pecyn cymorth gael ei integreiddio'n well.

Gyda rheoli perthynas ganolog a storio gwybodaeth, gellid defnyddio cyflenwad y cynnig i fusnesau yn llawn trwy driongliad effeithiol. Byddai pwynt mynediad canolog, o bosibl drwy Busnes Cymru, yn galluogi brandio unedig. Byddai'n mynd i'r afael â'r her o fusnesau sy'n gorfod llywio'r gwahanol gynigion i ddod o hyd i'r cymorth mwyaf priodol.

5. Adeiladu cynaliadwyedd ac ystyriaethau amgylcheddol i gyllid yn y dyfodol.

Mae ein hadolygiad yn tynnu sylw at yr angen am ddefnydd mwy effeithlon o adnoddau, cefnogaeth ar gyfer arferion cynaliadwy, ac arloesi wrth leihau ôl troed amgylcheddol. Byddai adeiladu hyn mewn rhaglenni yn y dyfodol yn caniatáu mesuriadau gwell. Byddai'r dull hwn nid yn unig yn cyd-fynd â thueddiadau byd-eang ond hefyd yn gosod busnesau Cymru ar gyfer llwyddiant hirdymor.

6. Mynd i'r afael â heriau parhaus yn y sector

Arweiniodd gwerthusiad Wavehill gwestiwn hanfodol: Pam nad yw rhai busnesau yn y sector bwyd a diod, er gwaethaf blynyddoedd o gefnogaeth y llywodraeth, yn gwneud cynnydd?

Ochr yn ochr â system gymorth fwy wedi'i dargedu ac olrhain cynnydd a thrylu trwy reolaeth ganolog, dylai hyn fod yn cyd-fynd â pharamedrau ac amserlenni clir i sicrhau pwyntiau pontio ac ymadael clir.

Mae ein hadroddiad yn dangos bod y sector bwyd a diod yng Nghymru yn parhau i dyfu o nerth i nerth. Ond gyda diwedd cyllid yr UE, bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru ystyried pa elfennau o'r gefnogaeth ddylai barhau yn y tymor canolig. Mae'r adroddiad hwn wedi helpu i lywio'r broses honno, ac rydym yn nodi bod nifer o'r argymhellion yn cael eu gweithredu yng Nghynllun Buddsoddi Strategol Llywodraeth Cymru, sef y prif olynydd i'r darpariaethau a ariennir gan y Cynllun Datblygu Gwledig a oedd yn rhan o'n hadolygiad.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch ag Endaf Griffiths ac Ioan Teifi.